W Polsce brak jest dokładnych danych opisujących zakres zjawiska, jakim jest zatrucie po spożyciu grzybów. Zakład Epidemiologii Pracowni Monitorowania i Analizy Sytuacji Epidemiologicznej (Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego) przekazał, iż w 2012 roku do szpitali z powodu zatruć grzybami trafiło 30 osób, jednak nie wiadomo, ile ludzi zostało zatrutych.
W literaturze, jak i w Internecie na wielu forach, czy stronach internetowych można zapoznać się z zasadami, których wdrożenie powinno zmniejszać prawdopodobieństwo ostrych zatruć grzybami. Z punktu widzenia toksykologicznego oraz diagnostycznego, zatrucia grzybami kwalifikowane są według siedmiu grup. Pierwszą z nich stanowią zatrucia wykazujące działanie cytotoksyczne, których czynnikiem toksycznym jest amanityna (termostabilny dicykliczny oktapeptyd, który blokuje polimerazę RNA II, w ciągu sześciu gozin od konsumpcji jest w 85% wydalana z organizmu) i falotoksyna (doskonale wchłaniana przez organizm). Zatrucia z tej grupy następują po spożyciu między innymi:
- muchomora sromotnikowego,
- muchomora wiosennego,
- muchomora jadowitego,
- niektórych gatunków z rodzaju czubajeczka (Lepiota),
- chełmówki (Galeriana).
Toksyny zawarte w tych grzybach są odpowiedzialne za uszkodzenia nerek i hepatocytów, czego konsekwencją jest ostra niewydolność wątroby. Spożycie jednego dojrzałego owocnika muchomora sromotnikowego może okazać się śmiertelnym, gdyż objawy pojawiają się najczęściej zbyt późno. W skład muchomora sromotnikowy (100 g) wchodzi około 8 mg α-amanityny, 10 mg faloidyny oraz 5 mg beta-amanityny.
W tej podgrupie znajdują się toksyny, takie jak orelanina powodujące opóźnione działanie nefrotoksyczne. Orelanina jest termostabilna i wykazuje się powinowactwem do kanalików nerkowych. Odpowiedzialna jest za hamowanie syntezy białek, powstawanie wolnych rodników oraz wywołuje powoduje śródmiąższowe zapalenie nerek. Orelanina występuje między innymi w zasłonaku (Cortinarius), głównie zasłonaku rudym (C. orellanus).
Objawy zatrucia pojawiają się po 24 godzinach, wywołując nudności, wymioty oraz osłabienie. Po kilkudziesięciu godzinach od spożycia najczęściej można odczuć ból w okolicy nerek z towarzyszącym krwiomoczem, oligurią i białkomoczem. Niewydolność nerek pojawia się do trzydziestu dni od spożycia grzybów, a od 30% do 55% osób zatrutych wymaga dializoterapii lub przeszczepienia nerek.
Kolejna grupę tworzą toksyny, takie jak gyromitryna (N-metylo-N-formylohydrazon aldehydu octowego, ulegająca w żołądku hydrolizie hydrazyn: monometylohydrazyny (MMH) i metylformylohydrazyny (MFH), które są do łatwo absorbowane) o działaniu neurotoksycznym oraz wywołujące drgawki. Występuje w piestrzenicy kasztanowatej (Gyromitra esculenta), często mylonej ze smardzem jadalnym (Morchella esculenta). Toksyna działa drażniąco na błony śluzowe przewodu pokarmowego, wywołuje drgawki, wykazuje działanie cytotoksyczne. Monometylohydrazyny działają antagonistyczne do witaminy B6 (pirydoksyny), doprowadzając do hamowania syntezy GABA, jak również obniżają stężenie glutationu w erytrocytach. Piestrzenicą można zatruć się nie tylko podczas spożywania grzyba, ale poprzez drogę wziewną, wdychając opary gotowanych grzybów. Objawy mogą pojawić się po pięciu godzinach od spożycia, są to nudności, wymioty z towarzyszącym bólem brzucha oraz biegunką (może być krwista). Ciężkie zatrucia charakteryzują się objawami neurotoksycznymi (ataksja, zaburzenia świadomości, drgawki, śpiączkę), jak również uszkodzeniem wątroby, hemolizą i methemoglobinemią.
W trzeciej grupie znajdują się toksyny, np. kopryna i jej metabolit 1-aminocyklopropanol. Kopryna występuje między innymi w czernidłakach (Coprinus). W grupie tej znajdują się również grzyby jadalne, jednak jeżeli po spożyciu, do organizmu dostanie się alkohol etylowy, reakcja polegająca na blokowaniu dehydrogenazy aldehydowej, zatrzymującej metabolizm etanolu na poziomie aldehydu octowego. Objawy zatrucia występują już w pół godziny od momentu spożycia alkoholu, pod warunkiem, że od trzech do siedemdziesięciu dwóch godzin zjedzono również grzyb zawierający koprynę. Charakterystycznym objawem jest odczucie metalicznego smaku w ustach, paniczny lęk przed śmiercią, zaczerwienienie powłok skórnych twarzy, tachykardia, hipotonia, jak również nudności i wymioty.
Kolejną grupą są toksyny wykazujące działanie muskarynowe, zawarte w:
- strzępiakach (Inocybe) np. strzępiak ceglasty (I. patouillardi), strzępiak czerwony (I. godeyi),
- lejkówkach (Clitocybe) np. lejkówka buławotrzonowa (C. davipes),
- niektórych gatunkach borowika (Boletus) np. borowik szatański (B. satanas).
W grzybach tych zawarta jest muskaryna, działająca za pośrednictwem receptorów muskarynowych powoduje obwodowy zespół cholinergiczny. Spożycie ok. 10-20 gramów surowych grzybów może spowodować ciężki zespół muskarynowy. Objawy kliniczne mogą utrzymywać się przez kilka godzin, należą do nich: osłabienie, ślinotok, łzawienie, zwężenie źrenic, obfite pocenie się, nadmierne wydzielanie w drzewie oskrzelowym, nudności, wymioty i biegunka, jak również bradykardia oraz spadek ciśnienia tętniczego.
Działanie atropino podobne wykazują toksyny (amanita, muscaria, pantherina, gemmata) z grupy piątej. Wchodzą w skład:
- muchomora czerwonego (Amanita muscaria),
- muchomora plamistego (A. pantherina),
-
muchomor narcyzowy (A. gemmata).
Najczęściej zatruwają się nimi dzieci, ze względu na „atrakcyjny” wygląd. Ze względu na halucynogenne działanie największą grupą z objawami jest najczęściej młodzież. Objawy kliniczne występują w skutek działania termostabilny, pochodnej izoksazolu (w tym muscymol i kwas ibotenowy). Obie toksyny działają na ośrodkowy układ nerwowy, wywołując dolegliwości już po 30 minutach od spożycia. Największe nasilenie działania obserwowane jest po kilku godzinach od intoksykacji. Dzieci wykazują narastające pobudzenie psychoruchowe, drżenie mięśniowe, drgawki oraz śpiączkę. Natomiast u osób dorosłych charakterystycznymi objawami są: osłabienie, zmęczenie, zawroty głowy, zaburzenia równowagi, dezorientacja i halucynacje wzrokowe.
Do kolejnej grupy zakwalifikowano grzyby zawierające toksyny (psylocybina, psylocyna) o działaniu halucynogennym, zawarte w:
- niektórych gatunkach z rodzaju łysiczka (Psilocybe),
- stożkogłówka (Conocybe),
- kołpaczek (Panaeolus),
-
pierścieniak (Stropharia).
Grzyby zakwalifikowane do tej grupy są najczęściej spożywane świadomie. Za objawy kliniczne zatrucia są odpowiedzialne metabolity psylocybiny: psylocyna, baeocystyna, norbaeocystyna, wykazujące działanie zbliżonych do efektów wywołanych LSD. Po spożyciu kilku grzybów już po dwudziestu minutach od spożycia, pojawiają się objawy zaburzeń neurologicznych i psychicznych. Do objawów wywołanych zatruciem psylocybiną należą również: rozszerzone źrenice, ataksja, pobudzenie psychoruchowe, parestezja, zawroty głowy, synestezja, tachykardia, wzrost ciśnienia tętniczego, uczucie rozluźnienia mięśni, nudności, halucynacje wzrokowe.
Do siódmej, ostatniej grupy, zakwalifikowano grzyby zawierające różne czynniki toksyczne, które niespecyficznie wywołują działanie żołądkowo-jelitowe.
Do tej grupy zakwalifikowano:
- niektóre gatunki z rodzaju: wieruszka (Entoloma),
- tęgoskór (Scleroderma),
- borowik (Boletus),
- gałęziak (Ramaria),
- maślanka (Hypholoma),
- mleczaj (Lactarius),
- krowiak (Paxillus),
- gołąbek (Russula).
Cechą wspólną jest występowanie objawów od pół godziny do trzech godzin po spożyciu, które następnie ustępują samoistnie do 24 godzin. Do najczęściej występujących objawów zalicza się: nudności, wymioty, bóle brzucha i biegunkę.
Jeżeli dojdzie do zatrucia, istotnym czynnikiem, od którego zależeć może życie pacjenta jest czas reakcji związany z wczesnym rozpoznaniem zatrucia i ewentualne przeprowadzenie badań laboratoryjnych. Do tej pory praktyka wykazała, że ustalenie właściwego rozpoznania zatrucia i zidentyfikowanie związków trujących następuje w przypadku zaledwie 5% osób.
